قوای ادراکی

---

قوای ادراکی انسان‌ از مباحث مهم معرفت‌شناسی است.
تعدّد ابزار شناخت، از آن رو است که قوای ادراکی انسان متعدّدند. این قوا عبارت‌اند از: حس، خیال، وهم، عقل و قلب.
هر چند ابزارهای شناخت متعدّدند، شناسنده واقعی همان نفس انسان است که در همه مراتب شناخت حضور دارد.

۱ - ابزار شناخت

---

ابزارهای شناخت به قرار زیر هستند:

۱.۱ - ابزار حسّی

این ابزار وسیله‌ای است برای شناخت طبیعت.
حواسّ انسان آنچه را با مادّه مرتبط است، از گذر چشم، گوش، بینی، زبان و پوست، به گونه جزئی باز می‌شناسد.

۱.۱.۱ - انواع محسوس

در فرآیند شناخت حسّی، دو گونه محسوس وجود دارد: یکی محسوس بالذّات که در قلمرو نفس آدمی موجود است و با وضع و محاذات و شرایطی معین میان شی‌ء خارجی و حس پدید می‌آید، و دیگر، محسوس بالعرض که به عالم طبیعت مربوط است و از ویژگی‌های زمانی و مکانی بهره‌مند است.

۱.۲ - ابزار خیالی

پس از آنکه شناخت حسّی صورت می‌پذیرد، با از میان رفتن صورت مادّی، صورتی بدون مادّه از شی‌ء در ذهن باقی می‌ماند که آن را «صورت خیالی» گویند. صورت خیالی همان صورت محسوس است که مادّه در آن حضور ندارد. قوّه‌ای که این صورت خیالی را درک می‌کند، «قوّه خیال» است.
اهمّیت این قوّه از آن رو است که بسیاری از اختراعات، صنایع و آثار هنری و صنعتی از گذر آن پدید می‌آیند.

۱.۳ - ابزار وهمی

هنگامی که معانی عقلی به صورت جزئی نسبت داده می‌شوند، معانی وهمی پدید می‌آیند که به وسیله قوّه واهمه درک‌پذیرند. تفاوت قوّه واهمه و قوّه عاقله در این است که عقل، مفاهیم کلّی را بدون صورت می‌فهمد؛ امّا قوّه واهمه، مفاهیم را با صورت‌های جزئی درک می‌کند. چون در معانی موهوم، وجود صورت شرط است و فرآیند ادراک به وسیله قوّه خیال انجام می‌گیرد، در ادراک معانی جزئی و موهوم دخالت خیال نیز ضروری است؛ هر چند در بقای آنها نیازی به قوّه خیال نیست.

۱.۴ - ابزار عقلی

انسان از گذر ابزار عقلی، آن معانی کلّی را که بر صور خیالی یا حسّی حمل می‌شوند، به ادراک درمی‌آورد.
این معانی کلّی، همان معانی معقولی هستند که عقل درک می‌کند.

۱.۵ - ابزار قلبی

معانی مجرّد و کلّی را ابزار عقلی به ادراک انسان می‌آورند.
امام خمینی باتوجه‌به عوالم سه‌گانه وجود، مدرکات نفس را سه قسم مدرکات حسی، برزخی و عقلی می‌داند. ازاین‌رو انسان دارای سه نوع ادراک است:
۱- ادراک حسی: احساس نخستین مرحله پیدایش ادراک است و حواس ظاهری از قوای ادراک حسی نفس‌اند. حواس ظاهری قوایی‌اند که امور خارجی و مادی را درک می‌کنند و عبارت‌اند از: حس لامسه، حس چشایی، حس بینایی، حس شنوایی و حس بویایی.
۲- ادراک خیالی: به اعتقاد امام‌ خمینی یکی از قوای ادراکی درونی و باطنی انسان، ادراک خیالی است که با استفاده از صورت‌های برگرفته از امور جسمانی یا صورت‌های دریافتی از عالم روحانی (عالم مثال) به‌صورت صدوری به ایجاد صورت‌های خیالی می‌پردازد. مرتبه خیالی انسان مرتبه‌ میانی است؛ یعنی مرتبه چشم، گوش و لمس شهودی و غیبی نیست بلکه چشم، گوش، ذوق و لمس برزخی است.
۳- ادراک عقلی: سومین مرحله ادراک، قوای ادراکی عقلی است که چگونگی پیدایش آن با دو ادراک حسی و خیالی متفاوت است؛ زیرا دو ادراک حسی و خیالی مشروط به شرطی مثل محل مخصوص‌اند؛ یعنی شروطی که زمینه فعالیت نفس را فراهم می‌سازد؛ اما ادراک عقلی این‌گونه نیست، بلکه ادراک عقلی ادراک کلیات است و مدرکات عقلی، در مرتبه عقلی و تجرد ذاتی است و در آن مقام ادراک حسی و قوای خیالی راه ندارد؛ بلکه باید چشم غیبی به چشم شهادتی تنزل پیدا کند. به باور امام خمینی در همه مراتب ادراکی نفس در هر مرتبه‌ای که باشند نوعی تجرد لازم است؛ زیرا بدون تجرد ادراک ممکن نیست.

۱.۵.۱ - تفاوت ادراک عقل و قلب

تفاوت قلب در ادراک این معانی با عقل این است که اوّلًا آنچه را عقل از دور به صورت مفهوم کلّی به ادراک درمی‌آورد، قلب از نزدیک به صورت موجود شخصی و دارای سعه وجودی مشاهده می‌کند.
ثانیاً عقل به دلیل محدودیت در حصار درک مفهومی، نمی‌تواند بسیاری از حقایق را درک کند؛ امّا قلب با ادراک شهودی بر بسیاری از اسرار کلّی و بلکه جزئی نیز آگاه می‌شود.

۲ - مستند ابزار شناخت انسان

---

برخی آیات قرآن، به ابزارهای شناخت انسان اشارت برده‌اند؛ از جمله: «وَاللَّهُ أَخْرَجَکم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکمْ لَا تَعْلَمُونَ شَیئاً وَجَعَلَ لَکمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکمْ تَشْکرُونَ».

۳ - پانویس

---